Лепенски Вир

Iz Vikipedije, slobodne enciklopedije

 


Koordinate: 44° 33' 40" SG Š, 22° 01' 27" IGD

Lepenski Vir:Praroditeljka, skulptura iz svetilišta XLIV

Lepenski Vir je jedno od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta. Smešteno je na desnoj obali Dunava u Đerdapskoj klisuri, u Srbiji, u centralnom delu Balkanskog poluostrva. Ovaj lokalitet, koji je ime dobio po dunavskom viru, bio je sedište jedne od najvažnijih i najsloženijih kultura praistorije.

Između 1965. i 1970. otkriveno je ribarsko lovačko naselje sa začecima kultivacije i domestifikacije. Tokom iskopavanja otkriveno je sedam sukcesivnih naselja i 136 objekata (kako stambenih, tako i sakralnih) koji su izgrađeni u preriodu od oko 6500. do 5500. godine pre naše ere.

Glavni rukovodilac istraživanja ovog lokaliteta je bio profesor dr Dragoslav Srejović, arheolog, akademik i profesor Univerziteta u Beogradu.


 

Sadržaj

[sakrij]

Lokaliteti kulture Lepenskog Vira

Kultura Lepenskog Vira se rasprostire duž Đerdapa, na lokalitetima:

Tri lokaliteta su nizvodno od „Gvozdenih vrata“ - Ostrovul Bokului, Skela Klodovei i Ostrovul Korbului. Ova kultura je zahvatila i oblast Transilvanije.

Istorijat arheoloških iskopavanja lokaliteta Lepenski Vir [uredi]

Lepenski Vir, lokalitet

Faze „Lepenskog Vira“

  • Proto-Lepenski Vir
  • Lepenski Vir I (a-e)
  • Lepenski Vir II
  • Lepenski Vir III (a, b)

U svojoj najstarijoj fazi ova kultura ima epipaleolitski karakter. Proto Lepenski Vir pripada ranom mezolitu, Lepenski Vir I i II - poznom mezolitu, a Lepenski Vir IIIa - starijem neolitu. Prve tri faze predstavljaju lovačko-sakupljačke zajednice, dok je u četvrtoj fazi zastupljen period prvih zemljoradnika i stočara (od 5300. do 4500. godine pre nove ere).

Kultura Lepenskog Vira

Buđenje kulture Lepenskog Vira i uspostavljanje njene svojevrsne umetnosti, otpočinje oko 7000. g. stare ere. Tri faktora - izolacija, promena klime i uvećanje lokalne populacije - bili su odlučujući za ovaj preobražaj. Stvaraoci ove kulture pripadaju starom evropskom stanovništvu, populaciji mlađeg paleolita. Antropološki tip je Brno-Pšedmost, oberkaselska varijanta kromanjonskog tipa. Njih odlikuju mezokefalna glava, široko lice, visok rast i robusna građa. Usled mikroevolucionih promena (smatra se da su trajale 100 do 200 generacija) došlo je do gracilizacije, ali je zbog izolovanosti ipak očuvan stari antropološki izgled.

Klima i reljef

Đerdap - najveća klisura Evrope - predstavljala je izolovani svet, posebno u ranom holocenu kad su opustela sva okolna ravničarska područja. Velika reka se neposredno vezuje za planinski reljef zbog čega se na malim rastojanjima naglo menjaju nadmorske visine (od 50 do 800 m) i otuda na ograničenim prostorima sučeljava i po nekoliko ekoloških zona. Veliki broj mikroekoloških staništa, raspoređenih u "spratove" između reke i obližnjih planinskih površina, omogućava da se brzo, na kratkom putu nađe sve što je potrebno za život: u vodi - obilje ribe, na obali - najraznovrsnije stene i minerali, a u šumi - divljač, plodonosno drveće i gorivo. Ova prirodna bogatstva još više su se uvećala u prvim vekovima 7. milenijuma stare ere, kad je otopljenje opšte klime (početak boreala) izazvalo novo bujanje vegetacije, a čoveku omogućilo stalni boravak pod vedrim nebom.

Arhitektura

Lokalitet Lepenski Vir - ostaci kuće

Jedini „materijal“ za arhitektonsko stvaralaštvo kojim je populacija Đerdapa raspolagala u trenutku naseljavanja prostorno ograničenih dunavskih terasa bio je naviknutost na pećinski prostor u vidu polulopte ili polulevka sa ukošenim zidovima i svetlošću koja se od ulaza probija prema suženom, mračnom dnu. U svim fazama ove kulture grade se isključivo staništa čije su osnove izvedene iz kruga ili trougla (zarubljeni kružni isečak) s ukošenim „zidovima“, tj. krovom koji neposredno naleže na osnovu. To znači da je populacija ove kulture živela u staništima šatorskog izgleda, odnosno da je stambeni prostor uvek shvatala kao pećinu. Arhitektura je izrazito matematička. Građevinski materijal i tehnike gradnje se ne menjaju. I dalje se grade kamena ognjišta. U ovom periodu se javljaju

Građevinski materijal i tehnike gradnje na Lepenskom Viru se ne menjaju. Osnove staništa zadržavaju oblik zarubljenog kružnog isečka, a takođe i kamena ognjišta su prisutna u više slojeva. Svi elementi „enterijera“ (ognjišta, kameni stolovi, sklutpure) su zaliveni u čvrstu masu poda napravljenu od crvenog krečnjaka. Postavljeni su u određenom odnosu na primarni jednokraki trougao. Na mestu gde se seku simetrale strana ovog trougla, stavljan je oblutak (žrtvenik), a oko njega monumentalne kamene sklupture.

U Stambenom horizontu na lokalitetu Vlasac II, otkriveno je 15 staništa i 5 posebnih ognjišnih konstrukcija, kao i 5 osnova šatora sezonskog karaktera, sa platformama od krečnjaka, koja su verovatno predstavljala mesta za spavanje. Istog karaktera su i staništa Vlasac III, gde su otkriveni ostaci 6 šatora, 4 ognjišta na otvorenom i 4 solidno građena staništa. Ognjišne konstrukicije su nemarno urađene. Novinu predstavljaju niske kamene ograde koje zatvaraju kameni prostor i moguće je da su ostaci šatora kvadratne osnove i piramidalnog izgleda.

Naselja

Lepenski Vir - ostaci kuća

Naselja su podignuta na najnižim dunavskim terasama, grupisana su 2-3 u zoni u radijusu od 10 kilometara. Staništa Lepenskog Vira su u obliku kružnog isečka, elipse, trougla zaobljenih uglova, sa ukošenim zidovima i krovovima koji naležu na osnovu. Na ovom arheološkom nalazištu u sedam sukcesivnh naselja (Proto Lepenski Vir, Lepenski Vir I a-e, Lepenski Vir II) otkriveno je 136 stambenih i sakralnih objekata, koji su izgrađeni u razdoblju od 6.500 do 5.500 godine p. n. e. Naselja imaju potkovičastu formu sa nekom vrstom potkovičastog trga u sredini. Naselja su orijentisana ka reci, grupisana u dva krila. Jedno usmereno uz vodu, a drugo niz vodu. Između ova dva krila se nalazi „trg“. Prostor je rasčlanjen stazama i rampama. Naselja ove kulture se dele u dve grupe:

  • stalna (bazična)
  • sezonska (tranzitna)

Najstarije naselje (Proto Lepenski Vir) je sezonskog karaktera, a mlađa (Lepenski Vir Ia-e i delom Lepenski Vir II)su stalna. Na lokalitetu Vlasac je obrnuto (Vlasac Ia-b su stalna naselja, a Vlasac II i III su sezonskog karaktera).

Svetilišta

Najranija svetilišta se javljaju na Lepenskom Viru Ib. Istog su oblika kao i svetovni objekti, ali su precizno i solidnije građena. Unutrašnjost je raščlanjena na dva dela: svetilište i prostor za stanovanje. Ognjišna konstrukcija i dalje zadržava osovinski položaj i okružuje se „stolovima“. Svetilište zauzima ¼ stambenog prostora. Svi elementi enterijera, kao što su ognjište, žrtvenik, „stolovi“, skulptura, zaliveni su u čvrstu krečnjačku masu poda. U svetilištima iz Lepenskog Vira g-e javljaju se novi elementi: trouglovi sa produženim kracima od crvenih kamenih pločica, uglavljenih u pod, uz ognjište.

U svetilištima Lepenskog Vira II prestaje premazivanje poda krečnjačkom masom. Naselje iz ovog perioda se sastoji od 44 staništa, od kojih samo jedno ima svetilište, odnosno sastoji se iz dve prostorije. Ista situacija je na lokalitetu Hajdučka vodenica, gde je takođe otkriveno samo jedno svetilište.

Skulptura

Monumentalna skulptura se javlja kad i prva svetilišta, kao element u entrijeru. Javlja se samo na onim lokalitetima gde su postojala svetilišta, u Lepenskom Viru, Hajdučkoj vodenici, Padini. Skulpture se postavljaju iza ognjišta i žrtvenika i učvršćuju se u pod.

Veličina skulpture zavisi takođe od veličine svetilišta. Najveća je 62 cm, pronađena u svetilištu najprostranijeg staništa od 42m², a najmanja 16 cm u staništu od 8m².

Skulpture se modeluju tehnikom iskucavanja, a ređe klesanjem. Mogu se podeliti u 3 grupe:

  • modelovane u naturalističkom stilu
  • sklupture sa apstraktnim arabeskama
  • skulpture akonične forme

Ikonografija skulpture:

  • ljudski lik
  • životinjski lik

Najstarije skulpture prikazuju ljudsku figuru u celini, ali samo je glava oblikovana - obrve, dugi nos, velika usta. Već skulpture iz sloja Lepenski Vir Ic imaju predstavljene samo oči, uvojke kose ili šare na kapi, vrlo su brojne i kvalitetne. Iz ovog perioda su prve skulpture životinja (ribe i jeleni). Od Lepenskog Vira Ig počinje opadanje, obrada je nemarnija i ova tendencija traje do Lepenskog Vira Ie.

Skulptura doživljava izvestan preporod u Lepenskom Viru II, kada se javlja veći broj detalja, a prioritet se daje tehnici klesanja. Ovo je arhaizirajući stil. Ljudska figura se prikazuje u celini, javljaju se i prvi detalji poput ruku, grudi, kičme... Prvi put se modeluje ljudska glava u natprirodnoj veličini. Akcentovanjem pojedinih crta lica raniji naturalizam prerasta u apstraktno ekspresionistički stil.

Sahranjivanje

U svim fazama kulture mrtvi su sahranjivani u okviru naselja, najčešće oko ognjišta. Ali ovakvo sahranjivanje je karakteristično samo sa pojedine članove zajednice, za ostale individue nema podataka. Praktikovani su izuzetno složeni rituali sahranjivanja. Postoji nekoliko oblika: inhumacija, sekundarno sahranjivanje, odnosno parcijalno sahranjivanje pokojnika. Inhumacija je najčešći oblik i traje tokom cele kulture. Pokojnici su polagani u različitom položaju, ipak najčešći je opruženi, sa rukama položenim uz telo, šakama na donjem trbuhu. Polagani su u plitka udubljenja, retko od kamene konstrukcije. Postoji, iako retko, polaganje pokojnika u sedećem položaju. Orijentacija zavisi od staništa. U starijoj etapi inhumiranje je uz stanište, na otvorenom prostoru, dok se u mlađoj pokojnici sahranjuju oko ognjišta ili u začelju staništa. U svetilištima nađeni su ostaci pokojnika između žrtvenika i skluptre, orijentacija je jug-sever. U fazi Lepenski Vir III tela su polagana u embrionalnom položaju. Kremacija se javlja samo na lokalitetu Vlasac i to u nekoliko grobova od faze Ia.

Sekundarno i parcijalno sahranjivanje često je praktikovano. Pokojnici su izlagani ekskarnaciji van naselja, da bi se posle toga premeštali unutar naselja, u celini ili parcijalno. U početku sahranjuju se samo lobanje i donje vilice, a kasnije i duge kosti. Lobanje nalazimo u „škrinjama“ od krečnjačkih ploča.

Posipanje okerom nije često, kao ni posipanje ribljim zubima. Prilozi se javljaju retko, uglavnom su nakit, alatke od roga, kosti ili očnjaka divlje svinje, lobanja jelena, divljeg govečeta i dr.

Parcijalno sahranjivanje je karakteristično kod sakupljačke zajednice, odnosno za zajednice najstarijih zemljoradnika Bliskog istoka(Natufijenska kultura, Jerihon A-B).

Pokretni inventar

Najčešći predmeti za svakodnevnu upotrebu izrađivani su od kamena i roga jelana, sileksa (koji dominira u starijim fazama), kvarca (karakterističan za mlađe faze) i silikatne stene. Prisutni su odbici od jezgra, bez dodatog retuša, ili veoma grubo retuširani. Najviše je prisutno iveraka poligonalne osnove i ljuspičasto retuširane ivice, zatim su nađeni strugači i strugalice, rezači, šiljci, ubadači i svrdla.

Neolitska revolucija

Oko 5300. godine pre nove ere stanovnici Lepenskog Vira doživeli su tzv. neolitsku revoluciju. Ovo je period koji obeležava početak boreala, kada nivo vode opada, reke ustaljuju tokove, stvara se „crnica“, a tople šume se rasprostiru do srednje Evrope. Stanovnici Lepenskog Vira u ovom periodu pripitomljavaju prve životinje i počinju da se bave zemljoradnjom. Ova najmlađa faza na Lepenskom Viru pripada kulturi Starčeva.

Život na Lepenskom Viru zamro je oko 4500. godine pre nove ere, kada su stanovnici krenuli u potragu za većim obradivim površinama.

Vidi još

Literatura

  • Dragoslav Srejović, Lepenski Vir, Beograd 1969.
  • Dragoslav Srejović, Ljubinka Babović, Umetnost Lepenskog Vira, Beograd 1983.
  • Ivana Radovanović, Vlasac i Lepenski Vir u svetlu najnovijih istraživanja, Rad Dragoslava Srejovića na istraživanju praistorije centralnog Balkana, Kragujevac, 27-29. novembar 1997, Kragujevac 1998, 33-38.
  • Ivana Radovanović, Houses and burials at Lepenski Vir, European Journal of Archaeology 3/3, 2000, 330-349.
  • Dušan Borić, The Lepenski Vir conundrum: reinterpretation of the Mesolithic and Neolithic sequences in the Danube Gorges. Antiquity 76, 2002, 1026-39.
  • Dušan Borić, Deep Time Metaphor: Mnemonic and apotropaic practices at Lepenski Vir, Journal of Social Archaeology 3 (1), 2003, 46-74.
  • Dušan Borić, Sofija Stefanović, Birth and death: Infant burials from Vlasac and Lepenski Vir. Antiquity 78, 2004, 526-547.
  • Dušan Borić, Body Metamorphosis and Animality: Volatile Bodies and Boulder Artworks from Lepenski Vir, Cambridge Archaeological Journal 15 (1), 2005, 35-69.
  • Dragana Antonović, Stone Tools from Lepenski Vir, Belgrade, 2006.
  • Ljubinka Babović, Položaj i funkcija svetilišta na Lepenskom Viru Beograd, 2006.
  • Paun Es Durlić, Vlasac - vaskrs potopljenog arheološkog lokaliteta "Razvitak", godina XLIV, broj 217-218, Zaječar, 2004. god, str. 4-10.

POVRATAK NA POČETNU STRANU